Szczecin - zamek

Radosław Walkiewicz

Widok zamku od strony Odry (fot. G.Solecki)

Widok na skrzydło południowe z wieżą zegarową (fot. G.Solecki)

Krypta książęca (fot. G.Solecki)

Płyta nagrobna księcia Barnima III (fot. G. Solecki)

Zamek Książąt Pomorskich położony jest na wzgórzu, nieopodal rzeki Odry, w północno-wschodniej części starego miasta. Źródła historyczne wspominają o istnieniu w tym miejscu w XII w. książęcego "pallacium", jednak najstarsze zachowane relikty siedziby książęcej pochodzą dopiero z połowy wieku XIV.

W 1346 roku mieszczanie udzielili księciu Barnimowi III zgody na budowę murowanego dworu. Na jej mocy w pólnocnej części wzgórza (w miejscu dzisiejszego skrzydła północnego) wzniesiono dom mieszkalny oraz na zachód od niego kaplicę, która uzyskała z czasem godność kolegiaty. W drugiej połowie XIV wieku skromną świątynię zamkniętą pięciobocznym prezbiterium rozbudowano o ambit i nawy boczne. Do jednej ze ścian ambitu dobudowano również pięcioboczną kaplicę (póĽniejszą kryptę grzebalną), w której w 1368 roku spoczął sam fundator. Około 1400 r., na południe od domu mieszkalnego, wybudowano budynek mieszczący salę rycerską. Całą zabudowę otoczono murem. W latach 1428-30 Kazimierz VI rozebrał umocnienia po stronie południowej i rozpoczął budowę "dużego domu" (stojącego w miejscu dzisiejszego skrzydła południowego) z Wieżą Więzienną i nowym murem obronnym od strony południowej. Mury w piwnicy dzisiejszego skrzydła południowego, znajdujące się 70 cm poniżej przyziemia, pochodzą z tego okresu budowy.

Budowę skrzydła południowego ukończył jednak dopiero Bogusław X (1454-1523) w roku 1491. Książę potrzebował obszerniejszej i bardziej okazałej siedziby w związku ze ślubem z polską księżniczką Anną, córką króla Kazimierza Jagiellończyka. Wzniesiony w tym celu nowy dom był budynkiem na planie prostokąta z wieżą (obecnie Zegarową) umieszczoną na osi budynku od strony dziedzińca. Druga, starsza wieża (zwana Więzienną) znajdowała się przy narożniku południowo-zachodnim. W piwnicy wymurowano sklepienia krzyżowe na gurtach, wsparte na siedmiu ośmiobocznych filarach (piwnice przetrwały do dziś). Dwie kondygnacje nadziemne zrealizowano jako dwunawową halę nakrytą sklepieniami gwiaĽdzistymi. W wieży od strony dziedzińca na parterze umieszczono sień, natomiast na piętrze izbę mieszkalną.

Rozbudowy skrzydła południowego, którego ukończenie upamiętniono w 1538 roku płytą erekcyjną, dokonał Barnim XI (1531-1569). Budowlę podwyższono o trzecie piętro i nakryto dachem dwuspadowym z pięcioma wystawkami i szczytami przy elewacjach podłużnych oraz dużymi szczytami przy elewacjach bocznych. Trzecią kondygnację, jak i związane z nią szczyty, udekorowano blendami i oknami o kotarowych łukach, a zwieńczenia szczytów wypełniono bogatą kompozycją maswerkową o układzie pasowym. W polach blend umieszczono malowidła figuralne. Nadbudowano też obie wieże, które ozdobiono tym samym co szczyty systemem blend oraz zwieńczono ceramicznymi hełmami. W wieży znajdującej się po stronie dziedzińca wprowadzono sklepioną klatkę schodową. Stan ten istniał do czasu pożaru w 1551 r., który zniszczył wnętrza. Podczas odbudowy na parterze wydzielono dwie komnaty przykryte sklepieniami sieciowymi, a pozostałą dużą salę nakryto rzeĽbionym i malowanym stropem belkowym z podciągiem wspartym na pięciu słupach. Ozdoby stropów czerpały ze stylistyki gotyckiej i renesansowej. Prawdopodobnie Barnim XI, przed swoją abdykacją, rozpoczął też budowę skrzydła wschodniego, które posiadało biforyjne, prostokątne okna z ceglanymi obramieniami (para takich okien zachowała się w elewacji od strony Odry).

W latach 1575-77, na zlecenie księcia Jana Fryderyka, mistrz budowlany Wilhelm Zachariasz dokonał wielkiej rozbudowy zamku w stylu nawiązującym do renesansu włoskiego. W 1573 r. rozebrano zabudowę średniowieczną: dom mieszkalny, kościół św. Ottona, mur obronny oraz budynek z salą rycerską, pozostawiając skrzydło południowe (tzw. "duży dom"). W ramach przedsięwziętych prac ukończono rozpoczęte przez Barnima skrzydło wschodnie oraz wzniesiono dwa nowe: północne i zachodnie. Powstał wówczas zwarty kompleks budynków z dziedzińcem zbliżonym do kwadratu o wym. ok.57×53 m. Przy elewacji wschodniej skrzydła północnego wybudowano okazałą wieżę będącą elementem umieszczonej tu kaplicy zamkowej. Nowe renesansowe skrzydła wzniesiono jako podpiwniczone, trzypiętrowe budynki nakryte płaskimi dachami z attykami. Attyki o grzebieniu z wolut i sterczyn zakończonych szyszkami wykuto w piaskowcu. Naroża skrzydeł i wieży ozdobiono gładkimi boniami wykonanymi w tynku, natomiast okna ujęto w profilowane kamienne obramienia. Obie wieże nadbudowano i nakryto hełmami.

Do skrzydeł zachodniego i północnego dobudowano krużganki, natomiast przy skrzydle wschodnim nadwieszono ganek. Komunikację pomiędzy piętrami rozwiązywały obszerne klatki schodowe w nowych skrzydłach oraz schody w wieżach przy skrzydle południowym i zachodnim. Klatka schodowa skrzydła północnego oraz identyczna ze skrzydła zachodniego, były pierwszymi na Pomorzu Zachodnim schodami typu "włoskiego", dwubiegowymi powrotnymi. Wejścia do sieni z klatkami schodowymi, w skrzydłach północnym i zachodnim, wykonano w formach zdwojonych, ozdobnie opracowanych portali. W murze, przy wjeĽdzie na zamek od strony południowej wybudowano okazałą bramę. Na parterze skrzydła północnego umieszczono kaplicę zamkową pod wezwaniem św. Ottona, przelotową sień wjazdową, klatkę schodową, sale dla dworzan oraz oratorium książęce. Na pierwszym piętrze zlokalizowano komnaty księcia, na drugim piętrze księżnej. Wszystkie pomieszczenia przykryto sklepieniami kolebkowymi o niskiej strzałce łuku, z lunetami o ostrych szwach wysklepek. Sklepienia wsparte były pośrodku na kwadratowych murowanych filarach i ośmiobocznych kolumnach z piaskowca z kapitelami oraz bazami. Wnętrze kaplicy ujęto po bokach ciągiem przyściennych filarów, na których rozpięto sklepienie kolebkowe z lunetami. Pomiędzy filarami przyściennymi zawieszono dwie kondygnacje renesansowych empor. Główne wejście do kaplicy umieszczono w wieży-dzwonnicy od strony zachodniej. Do kaplicy można było się dostać również od strony apartamentów książęcych. W skrzydle wschodnim na parterze znajdowały się urzędy dworskie, na piętrze sale audiencjonalne i mieszkalne dworzan oraz urzędników książęcych, wyżej miał pomieszczenia fraucymer księżnej. Sklepienia wewnątrz wsparto na kwadratowych filarach. W skrzydle zachodnim w piwnicach ulokowano stajnie, na parterze pomieszczenia dla służby, na piętrach rozmieszczono sklepione komnaty dla gości. Sklepienia wsparte były na okrągłych piaskowcowych kolumnach o średnicy 1,5 stopy (ok. 47cm). Wnętrza wykładane gobelinami i barwnymi tkaninami, ozdobione były również malowanymi i intarsjowanymi boazeriami oraz malowidłami ściennymi. Przykłady polichromii z okresu renesansowej rozbudowy zamku, prawdopodobnie autorstwa Christofa Schreibera, zachowały się na ścianach i sklepieniu wieży przy południowo zachodnim narożniku skrzydła południowego. Stropy belkowe zdobiła malowana wić roślinna w kolorach bieli, żółci, czerwieni i zieleni. Komnaty wyposażone były ponadto w bogato zdobione kominki, piece i stolarkę drzwiową.

W 1616 roku książę Filip II rozpoczął budowę skrzydła muzealnego - ostatniego elementu założenia zamkowego. Po śmierci Filipa budowę ukończył w 1619 Franciszek I. Znajdujące się po zachodniej stronie zamku piąte skrzydło połączone zostało ze skrzydłem zachodnim dwoma łącznikami z przejazdami bramnymi. Powstał wówczas kolejny dziedziniec zamkowy zwany pierwotnie Żurawim, póĽniej Menniczym. Budynek nowego skrzydła był podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty dachem z wystawkami i szczytami o wyraĽnych wpływach niderlandzkiego renesansu. Parter przykryto sklepieniem krzyżowym wpartym w niektórych pomieszczeniach na okrągłych ceglanych kolumnach, w innych na kamiennych ośmiobocznych. Wnętrza na piętrze nakryto stropami. Na parterze umieszczono wozownię i zbrojownię, na piętrze zaś gabinet księcia, bibliotekę i ekspozycje zbiorów sztuki.

W 1637 roku, po śmierci ostatniego pomorskiego księcia Bogusława XIV, Szczecin przeszedł w ręce Szwedów. Nowi użytkownicy zamku, pomimo planów przebudowy na barokową rezydencję (w 1688 roku architekt Nikodem Tessim Młodszy wykonał projekt), ograniczyli się ostatecznie do podstawowych prac restauratorskich oraz napraw po zniszczeniach dokonanych przez wojska brandenburskie, które oblegały miasto w 1677 roku. W 1694 roku na wieży przy skrzydle południowym zamontowano zegar astronomiczny.

W 1720 roku Szczecin włączono w granice państwa pruskiego. Zamek został przeznaczony na siedzibę urzędów państwowych. W ciągu XVIII i XIX wieku zespół uległ licznym adaptacjom, które niemal doszczętnie pozbawiły go póĽnogotyckich i renesansowych form architektonicznych. Najbardziej radykalnie przebudowano skrzydło południowe, którego ściany kapitalne rozebrano do wysokości parteru i wymurowano na nowo. Zachowano wnętrza piwnic, parteru i obie wieże. Z całego zespołu najmniej zmian nastąpiło w skrzydle północnym, które poddano restauracji w latach trzydziestych XIX w.

17 sierpnia 1944 r., w wyniku alianckiego nalotu bombowego, zamek spłonął. Zawaliły się dachy, sklepienia i stropy, zniszczeniu uległo wyposażenie zamku. Odbudowę rozpoczęto w 1950, a ukończono w roku 1984. Głównym projektantem był Stanisław Lautor, współpracowało z nim 30 projektantów i architektów różnych specjalności. W czasie całego procesu odbudowy przywrócono zamkowi formę jaką posiadał w okresie największej swojej świetności, a więc z czasów renesansu. Przy odtwarzaniu dawnych kształtów posłużono się widokami: sztychem Mateusza Meriana z roku 1652, rysunkami szwedzkiego artysty Jana Joachima Zeunera z 1673 r, oraz widokiem zamku z obrazu Ludwika Mosta z 1 połowy wieku XIX. Usunięto póĽniejsze dobudowy zacierające renesansowy układ. Zrekonstruowano dekoracje maswerkowych szczytów, wystawki i blendy skrzydła południowego. Przywrócono attyki i zdwojone portale oraz wygląd zewnętrzny skrzydła muzealnego. Zamek odbudowywano etapami: skrzydło północne w latach 1958-60, skrzydło wschodnie w latach 1961-65, skrzydło zachodnie imennicze w latach 1971-76, południowe w okresie od 1972 do 1980 r. Krużganki przy trzech skrzydłach zamkowych zrekonstruowano w 1961-75. W bruku dziedzińca zamkowego zostały ukazane relikty dawnego kościoła św. Ottona i książęcych budowli z wieku XIV i XV odkryte w czasie wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych w latach: 1947-48, 1968 i 1973-74. W 2005 roku podjęto prace restauracyjne, które objęły m.in. wymianę tynków elewacji i przebudowę łącznika między skrzydłem zachodnim i południowym.

Po zakończeniu powojennej odbudowy zamek stał się siedzibą instytucji kultury pn. "Zamek Książąt Pomorskich" oraz "Opery na Zamku". Od 1999 r. mieści się tutaj także Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego.